Монголын эзэнт улсын нийслэл Хар Хорум хот буюу одоогийн Хархорин сумын тухай

Чингис хааны єлгий нутаг Ар Монгол буюу НVБ-ын бvрэн эрхт гишvvн одоогийн
ардчилсан Монголыг зорих гадаадын зочин, жуулчдын хамгийн тvрvvнд очиж vзэхийг
хvсдэг газар бол Монголын эзэнт гvрний нийслэл байсан Хар Хором ( Дундад эртний
монголоор Кара Корум) хот буюу одоогийн Хархорин юм.  Хар Хором хэмээх нэрийн
тухай эрэн сурвалжлах санаа 2006 оны хавар Cан Франциско хотод болсон Индианагийн
их сургуулийн Монгол нийгэмлэг, Америкийн Монгол судлалын тєвийн хамтарсан хуралд
Монголын нууц товчоон дахь газар усны нэрийн тухай vзvvлэнт илтгэл бэлдэж байх
явцдаа их эрдэмтэн Хар Дорж багшаасаа зєвлєлгєє авах vеэр анх тєрсєн юм. Ингээд энэ
нэрийн тухай Хар Дорж багштай ярилцан, тvvний зєвлєсний дагуу дэлхийн хэд хэдэн
монголч эрдэмтдийн гайхамшигт бvтээлvvдийн зарим хуудсыг эргvvлэн байж энэ бяцхан
тэмдэглэлийг тэрлэв.
Харвардын их сургуулийн монголч эрдэмтэн Монголын нууц товчоог англи хэлнээ анх
орчуулсан алдарт хятадч, монголч Фрэнсис Вvvдмэн Клийвз (Francis Woodman Cleaves)
1346 оны хєшєєний монгол-хятад бичээсийн тухай судалгаандаа Хар Хором хот нь нэг
биш монгол судлаачдын судалгааны зорилго байсныг дурьдаад 1817 оны 10 дугаар
сарын 31 нд Жаан Пьер Абэл-Рэмvсaaгийн уншсан “ Кара Корум хотын тухай судалгаа,
Дундад зууны vеийн Татар (= Монгол) улсын газарзvйн тодорхойгvй зvйлийг тодруулах
тайлбар сэлт” [1] нэртэй судалгаа, 1893 онд хэвлэгдсэн Анри Кордиэгийн “Татар улс дахь
Хэ-линь гэдгийн байрлал, Исусийн Нийгэмлэгийн ламтан А Гобилийн урьд хэвлэгдээгvй
гар бичмэл, удиртгал, тэмдэглэлvvд"[2] нэртэй єгvvлэл, 1925 онд хэвлэгдсэн Францын
алдарт монгол судлаач Поль Пэлиогийн “ Хар Хоромын тухай тэмдэглэл”[3] гэсэн гурван
судалгааг хамгийн чухалд тооцон бичсэн байдаг. Тэрээр энэ судалгаандаа цаашид хятад,
латин, перси болон бусад хэлэн дэх материалыг судлан Хар Хоромын тухай нэг сэдэвт
бvтээл гаргах шаардлага зайлшгvй гарна (Cleaves, 1952: 25) гээд 1346 оны хєшєєний
монгол-хятад бичээсийн монгол, хятад эхийн дєрєвдэх хэсгийн орчуулга, тайлбарыг анх
удаа хийжээ. Дашрамд дурьдахад 1335, 1338, 1362, 1346 оны хєшєєний монгол-хятад
бичээсvvд нь 13-14-р зууны монгол бичгийн хэлний хосгvй дурсгал тєдийгvй Юань улсын
тvvхийн ховор судлагдахуун болдог байна.
Хар Хоромын Эрдэнэ зуугаас олдсон 1346 оны хєшєєний бичээсvvдийг Владимир Котвич,
Николай Поппе, Фрэнсис Клийвз нар сэргээжээ. 1346 оны хєшєєний монгол хятад
бичээсийн хятад эх нь бvхэлдээ, монгол эхийн 4 хэсэг нь сэргээгдсэн ба тайлагдан
орчуулагдсан байна. Монгол хэсгийн заримыг сэргээхдээ хятад сурвалжуудыг
ашиглажээ.
1891 онд В. В. Радлов (Wilhelm Radloff) тэргvvтэй Оросын шинжлэх ухааны Академийн
эрдэмтэд Орхоны экспедицийг зохион байгуулж 1892 онд В. В. Радлов Эрдэнэ зуу
хийдийн хавиас олдсон хєшєєний бичээсийн хэсгvvдийг Монголын эртний дурсгалын
цомог (Atlas der Alterthümer der Mongolei) (Aтлac Древностей Монголии)-тоо хэвлэн
гаргажээ.
Оросын польш эрдэмтэн В. Котвич 1918 онд Оросын Шинжлэх ухааны академийн
дэргэдэх их Питерийн нэрэмжит хvн судлал ба угсаатны зvйн музейн судалгааны
єгvvллийн цомогт хэвлvvлсэн “Эрдэнэ зуугийн хєшєєний бичээс”( “Монгольскiя надписи
въ Эрдэнэ-дзу”) ( ”Mongolian inscriptions in Erdeni-dzu”) єгvvлэлдээ Радловын хэвлэсэн
хоёр хэсгийн нэгийг нь орчуулж хэвлvvлсэн байна. В. Котвич энэ єгvvлэлдээ тvvний
Эрдэнэ зуугаас олсон хєшєєний бичээсийн 3 хэсэг нь Радловын олсон хєшєєний
бичээсийн хоёр хэсэгтэй нэг хєшєєний бичээс болох тухай, уг хєшєєний бичээс нь нэг
талдаа монгол, нєгєє талдаа хятад хэлээр бичигдсэн байсан зэргийг судалгааныхаа vрдvнгээр нотлоод энэ бичээс нь Хар Хоромд баригдсан Буддийн шашны сvмийн тухай
єгvvлдэг, тvvний орчуулсан хэсгийн агуулга нь П. С. Поповийн орчуулсан “Монгол
нvvдэлчдийн тухай тэмдэглэл”[4] дэх Хар Хоромын тухай хэсэгтэй тохирч байгааг
дурьджээ. Vvийг Клийвз 1346 оны хєшєєний бичээсийг судлахад чухал ач холбогдолтой
алхам болсон гэж тэмдэглэсэн байдаг. В. Котвич В. Радловын олсон хєшєєний бичээсийн
нэг хэсгээс монгол бичгээр бичсэн тvvхийн баримтаас анх удаа Монголын эртний хаадын
нийслэл Хар Хором хотын нэрийг монгол бичгээр Хором ( ) гэж бичсэн хэлбэрээр оллоо
(В. Котвич, 1918: 213 ) гэж дурьджээ. Тэрээр єнєєг хvртэл Хором хэмээх энэ нэр зєвхєн
араб, хятад, европ болон бусад гадаад эх сурвалжаас мэдэгдэж байсан юм гэжээ.
1346 оны хєшєєний бичээсийн хамгийн нарийн судалгааг хийсэн хvн бол Фрэнсис Клийвз
юм. Клийвзийн тэмдэглэсэнээр 1346 оны хєшєєний монгол-хятад бичээс нь 14-р зууны
монгол бичгийн хэлний хосгvй дурсгал тєдийгvй Монголд буддизм хєгжсєн тvvхийн
сонирхолтой гэрч юм. Учир нь энэ хєшєєний бичээст Чингис хаан (Тайзу) 15-дахь жилдээ
буюу 1220 онд Хар Хоромыг нийслэлээ болгож, 1235 онд Єгєєдэй хаан (Tайзун) Хар
Хоромын хэрмийг босгон, сvм хийд байгуулж эхэлсэн ба Мєнх хаан (Сяньзун)
vргэлжлvvлэн 1256 онд 5 давхар асартай 90м єндєр суварга барьсан тухай, 1342-1346
онд Юань улсын сvvлчийн хаан Тогоонтємєрийн зарлигаар уг сvм, суваргыг дахин
засварлаж, Мандахуй Юань гvрний асар гэж нэрлэсэн тухай, Тогоонтємєр энэ vйл
явдлыг магтан дуулсан хєшєє босгох нь зvйтэй гэж vзэн, энэхvv монгол хятад бичигтэй
хєшєєг босгохыг 1346 оны 12 сарын 19 нд зарлигдсан тухай єгvvлжээ. Клийвз 1346 оны
хєшєєний монгол хятад бичээсийн энэ судалгаандаа Хар Хоромын тухай хятад
сурвалжуудад тэмдэглэсэн байдлыг он дарааллын дагуу дэлгэрэнгvй єгчээ. (Cleaves,
1952: 25-26). Бартолд Єгєєдэй дvv Тулуйн эрхшээлд байсан газарт хэрэм босгох зарлиг
яагаад гаргасныг гайхан бичсэн нь бий. Vvний тайлбарыг эрдэмтэд Хар Хором нь Чингис
хааны vед Монголын нийслэл болсон байсан гэдгээр тайлбарласан байдаг. Єгєєдэй
хааны зарлигаар Хар Хоромд хятадын туршлагатай урчууд, зураачид ирж Буддын шашны
энэ сvмийг барьсан гэдэг. Ф. В Рубрикийн дурсамжинд тэмдэглэгдсэн Хар Хоромд
байсан янз бvрийн vндэстний 12 гайхамшигт сvмийн нэг нь энэ гэж эрдэмтэд vздэг байна.
Ийнхvv Хар Хором нь 1260 онд Хубилайг хаан болтол Монгол эзэнт гvрний нийслэл
байсаар байжээ. 1260 онд Монголын эзэнт улсын нийслэл Бээжинд шилжсэний дараа
Хар Хором нь цэргийн Ерєнхий захирагчийн суурин болсон ба 1289 онд цэргийн ерєнхий
захирагч сэтгэл дундуур монгол ноёдын бослогод нэгдсэн гэдэг. 1307 онд Хар Хоромд
Нvvдлийн их бичгийн дарга нарын газар (Moving Grand Secretariat) байгуулагдаж
Хоромын ерєнхий захирагч (General Administrator of Holin) бий болжээ. Энэ нь 1309 онд
Нvvдлийн их зєвлєл (Moving Grand Council) болсон байна. Ийнхvv Хар Хором нь1368 онд
эзэнт гvрнийг унатал цэргийн захиргааны гол тєв байсаар байжээ. 1412 оны vед
Монголын удирдагч Аругтай Мин улсын хаанаас “Хэнингийн ван ” ( “Prince of Honing”) цол
авч байсан тухай тvvхэн баримт бас байдаг байна. 1585 онд баригдсан Эрдэнэ зуу хийд
эртний Монголын нийслэл Хар Хорoмын туурины хажууд баригдсан гэдэг.
Хар Хором гэдэг нэрийн тvvх одоо болтол бvрэн тодорхойгvй боловч магадлал єндєр
судалгаа таамгийг дэлхийн нэрт монголч эрдэмтэд дэвшvvлжээ.
Хар Хоромын нэрийг Баруунд олон янзаар бичсэнийг нэгтгэн дvн шинжилгээ хийсэн хvн
бол Францын алдарт монголч Поль Пэлио юм. Тvvний “Марко Пологийн тэмдэглэл”
гурван боть номын 1-р ботийн Хар Хоромын тухай хэсэгт Хар Хором гэдэг vгийг янз
бvрийн эх сурвалжид хэрхэн галигласныг жагсаан дурьдсан байдаг. Vvнд: Carachoran,
Сaroccoran, Caracoran, Сarocoram, Caracoron, Сharacharom (Pelliot, 1959, vol.1: 165) гэхмэт арван хэдэн янзаар бичигдсэн байдаг ба Поль Пэлио номондоо Каракором
(Caracorom) гэж бичсэн байдаг.
П. Пэлиогийн тэмдэглэснээр Хар Хором нэрийг анх дурьдсан барууны бичигч бол Плано
Карпино юм. 1254 онд Рубрик Хар Хоромд нилээд єдрийг єнгєрєєсєн тухайгаа тэмдэглэн
vлдээжээ. Мєн Гvржийн нэг тvvхийн судар, Жувайний (Juwaini), Рашид-ад-Дин (Rashid-
аd- Din) гэх мэт Персийн судлаачдын бvтээлд “Qaraqurum”, “Qaraqorum”, Монголын нууц
товчоонд нэг удаа Кара Корум (Qara Qorum) (§ 273) гэж бичигдсэн байдаг. Дээр
бичсэнчлэн Эрдэнэ зуугаас олдсон1346 оны хєшєєний бичээст Хором (Qorom) ( ), хятад эх
сурвалжуудад Хэ-линь (Ho- lin) (秇林) нэртэй дурьдагджээ. Хятад эх сурвалжид анх удаа
Юань улсын сударт (YS, 2, 2b) Єгєєдэй 1235 онд Хэ-линь ( Ho-lin) (秇林)(Qorum) хотод
хэрэм босгох зарлиг гаргасан гэж бичжээ. Тvvнчлэн энэ сударт (YS, 58, 18a) Хэ-линь(
Ho-lin) (秇林) нь хотын баруун хэсгээр урсах Хa-лa-Хэ-линь голын нэрээр нэрлэгдсэн гэж
бичсэн байна. Эдгээрийг орчуулсан зарим эрдэмтэд энэ голыг Орхон гол гэж vзсэн
байдаг. Гэхдээ Орхон нь Тан улсын vеэс мэдэгдэж байсан бєгєєд энэ нь Хэ-линь (Ho-lin)
(秇林)(Qorum)гэдэг vгтэй ямар ч холбогдох учиргvй гэнэ. П. Пэлиогийн дурьдсанаар хятад
эх сурвалжид дурьдсан Хар Хором гол нь тєєрєгдєл байж болох юм. 1312 онд Хар
Хоромын засаг захиргааны нэр нь Хэ-нинь (Ho-ning) байсан гэж дээр дурьдсан. Хятад эх
сурвалжуудад Хэ-линь (Ho-lin) (秇林) гэж дурьдагдсаны учир нь хятад хэлэнд vгийн эхэнд р
(r-) vсэг хэзээ ч байгаагvй ба дундад эртний хятад хэлэнд -ум, -ом (-um or -om) тєгсгєл
байгаагvйтэй холбоотой. Иймээс Qоrum нь хятад хэлэнд орчуулагдахдаа Хэ-линь (Ho-lin,
秇林) болоод сvvлд монгол хэлэнд буцаж орчуулагдахдаа “Хорин” болжээ. Єєрєєр хэлбэл
дундад эртний Qorom гэдэг vгийг Юань улсын vед хятдаар Ho-lin гэж галиглаад эндээс
монгол хэлэид Хорин гэдэг vг vvссэн 6айна.
Хоромыг Туул Сэлэнгэ гол эхээ авсан уулын нэр гэж дурьдагдсан нь тааралддаг байна.
Тухайлбал Персийн эрдэмтэн Жувайний (Juwaini) сонссоноор уйгурчууд Хар Хором гэдэг
уулаас эх авсан Орхон голын хєндийд дээр vеэс амьдарч байсан ба Єгєєдэйн хот тэр
уулын нэрээр нэрлэгдсэн, Уйгурчуудийн анхны хаан Хар Хором уулнаас эх авсан Туул
Сэлэнгэ голын бэлчирт тєрсєн гэнэ. Рашид-ад-Дин энэ тухай арай єєрєєр дурьдсан
байдаг. Гэхдээ Хар Хором уулын нэрээс vvссэн гэж тэмдэглэсэн байдаг. Монголын эзэнт
гvрнээс ємнєх vед хамаарах Хятадын болон Персийн сурвалж бичгvvдэд Хар Хором
уулын тухай бас тэмдэглэгдсэн байдаг байна. Иймээс П. Пэлиогийн бичсэнээр
уйгурчуудаас уламжлагдан хэрэглэгдэж байсан энэ нэр нь монгол биш турк нэр байх
магадлалтай. Турк хэлэнд корум (qorum) гэдэг нь бул чулуу (rolled stone, boulder) гэсэн
утгатай. Тэгвэл Кара Корум (Qara Qorum) буюу “Black boulder” нь уулын нэр байж болох
юм. Одоогийн Хятад Пакистаны хил дээр Хархоромын (Karakoram) нуруу гэж байдаг. Энэ
бvхнээс Oрхон голын сав нутагт байдаг уулын турк нэрнээс Монголын эзэнт улсын
нийслэлийн нэр гарсан байх бvрэн боломжтой (Pelliot, 1959: 166) гэж эрдэмтэн П. Пэлио
vзжээ.Эзэнт гvрний маань нийслэл байсан Хар Хором хотын тvvх, нэрийн тvvхээс, Хар
Хором (Хорум) яагаад Хархорин болсныг зарим нэрт монгол судлаачдын эх сурвалжид
дулдуйдан товч дурьдахад ийм байна. Vvнийг тэрлэх болсны гол шалтгаан нь Эзэнт
гvрнийхээ эртний нийслэлийг жинхэнэ нэрээр нь нэрлэхэд эрх биш анхаарах хэрэгтэй
болов уу гэсэнд оршиж байгаа юм. Одоогийн монгол эх сурвалжуудад Хархорин, Хар
Хорум гэж хэрэглэгдэж байгаа ба энэ газрын албан ёсны нэр Хархорин байгаа. Бидний
Хар Хорум биш Хар Хором гэж бичиж байгаагийн учир нь орчин цагийн монгол хэлний
эгшиг зохицох ёсны дагуу эхний vе нь “о” тохиолдолд дараагийн vе нь “у” байх боломжгvй
юм. Буруу ташаа зvйл бичсэн бол эрдмийн их хvмvvсээс хvлцэл єчье. Болгоон таалахболтугай.

Эрдэнэзуу хийд

Хархорин хотын туурин дээр үлдсэн чулуун ханыг зөөж авчраад одоогийн Эрдэнэзуу хийдийг босгосон түүхтэй. 1580 онд Автай сайн хаан, дүү Түмэнхэн ноёнтой хамт III Далай ламтай уулзаж, түүний зөвлөсөн дагуу Хархорум хотын нэгэн хуучин сүм болох Тахай балгасан дахь сүмийг сэргээснээр суурь нь тавигджээ. Ийнхүү 1586-1674 онд Гурван зуу сүм, Ригсүм Гомбо сүмүүдийг, 1701-1705 онд Очирдарь сүм, Авид сүм, Их суварганы чуулбаруудыг, 1771-1792 онд Цогчин их дуган, Лаврин сүмүүдийг тус тус бариулжээ. 1796 онд Эрдэнэзуу хийд анх удаа их засварт орсон бөгөөд 7 дугаар ширээт лам Дагвадаржаа ламтан удирдаж хятадын Юн-да-а пүүс гүйцэтгэл хийжээ. Энэ засварын үеэр хуучин Тахай балгасны хэрмэн нурангийг суурь болгон 50 ширхэг суварга босгосон байна. 1802-1813 онд ноёд тайж, лам хувраг, сүсэгтэн ардын хөрөнгөөр өмнө барьсан суваргуудын завсар хооронд 56 суварга нэмж хэрмэн ханыг барьж дуусгасан байна. Өдгөө хийдийг тойрон хүрээлэх 108 суварга бүхий хэрмэн хашаа нь хааш хаашаа 420 метр юм. 1782 онд 50 хувраг сурагчтайгаар Бодь мөрийн сургуулийг байгуулжээ. Монголын ноёд, язгууртнууд хэрмийн дотор өөрийн дугантай байх нь нэр төрийн хэрэг гэж үздэг байсан учраас Түшээт ханы болон ноён Цэвээнжавын дуган, Очирдарийн дуган гэх мэт олон сүм дуган баригдан 1792 он гэхэд 62 сүм, 500-гаад барилга байшинтай, 10 мянган ламтай болж өргөжсөн байна.

• Өдгөө 18 сүм дуган үлдсэн бөгөөд одоо тус хийдэд анхны барилгуудаас Гурванзуугийн сүмүүд, Зуугийн сүм, Их суварга, Сэрүүн Лаврин бий. Хийдийн хашаан дотор Хархорум хотын тууринаас олдсон чулуун хөшөөнүүд үлджээ. Түүний ард 1675 онд Түвдийн Далай ламд зориулан босгосон Далай ламын сүм байх бөгөөд Махгал бурхны 13 нагтан дүр, Далай ламын хувилсан 6 дүр, Өндөр гэгээн Занабазар нарын дүрүүдийг дэлгэн үзүүлжээ. Гадна хоёр талдХүрдэн сүм байрладаг. Эдгээр сүмүүдийн ард тусгай туйпуугаар барьсан хэрмэн хашаанд хоёр бунхан бий. Нэгийг нь Автай сайн хаанд, нөгөөг нь түүний хүү Түшээт хан Гомбодоржийн шарилд зориулжээ. Хоёр бунхны ард талд Гурван зуугийн сүмүүд бий. Нэг ч хадаас оруулалгүй модон дээр зааж зангидан хийсэн бөгөөд давхар хана бүхий бүтэцтэй. Энэ нь нэгд халуун хүйтнийг тусгаарлах, хоёрт гороо мөргөл үйлдэх зориулалттай. Гурванзуу нь хурлын бус мөргөлийн сүм байжээ. Баруун зуугийн сүмийг Автай сайн хаан, түүний хүү Гомбодорж, Эрхий мэргэн хааны их хатан нар бүтээлгэжээ. Сүмийн хойморьт бурхан багшийн өмнөх дүр Одсэр, одоогийн бурхан багш Шагжамуни, ирээдүйн дүр Майдар бурхны өтөл дүрүүд заларсан байдаг. Сүмийн баруун талын хананд Богд Зонховыг шавь нарын хамт, зүүн талын хананд Бурхан багшийг шавь нарынх нь хамт дүрсэлжээ. Гол зуугийн сүмийг Түшээт хан Зүнгэн, Цогт түшмэл нар бариулжээ. Хаалганы хоёр хажууд арван хангал бурхадыг нэг Лхам бурхан, Эрдэнэзуугийн гол шүтээн Гомбогүр бурхан байдаг. Хойморьт оточ Манал, Бурхан багшийн идэр залуугийн дүр, Авид бурханы баримал заларсан байдаг. Мөн бурхан багшийн хоёр шавь Модголжибуу Шаарибуу,  нарны бурхан Ням, сарны бурхан Даваа, Найман мэргэн гэх зэрэг босоо суугаа баримал бурхад байдаг. Голын ширээн дээр анхдугаар богд Занабазарын бүтээлүүд болох гууль, шармал, хөөмөл, цутгамал бурхад заларчээ. Энэ сүмийн 2 дугаар давхрыг огторгуйгаас буусан “Сайн цагийн мянган Богдын орон” гэдэг. Зүүн зуугийн сүмийг Эрхий мэргэн хаан, түүний хүү Гомбодорж, Түшээт ханы хатан Ханджамц нар бариулжээ. Сүмийн хойморьт Жанрайсаг бурхан, Будда багшийн багын дүр, Богд Зонхов нарын барималыг байрлуулжээ. Баруун хананд Бурхан багш, Манал, Дүншигийн 35 бурхан, зүүн талын хананд Богд Зонхов, түүний шавь нарыг тус тус зуржээ. Мөн голын ширээн дээр хүрэн зандан модоор хийсэн зүүн сүмийн загвар болон алтан шармал, зэс хөөмөл, гууль цутгамал, модон сийлбэр бурхад, Бодисадва, Хангал бурхдын дүрийг залсан байдаг. Гурван зуугийн арай доор байрлах баруун талын сүмийг Цамбын сүм хэмээнэ. Энэ сүм 3 тасалгаатай, тасалгаа бүрд нь 4 лам суун ном номлодог байжээ. Эхний тасалгаанд Ганзай буюу хангагч эрдэнүүд, Дамдинсамдүв, Жигжид бурхадыг залж, хоёрдугаар тасалгаанд Жанрайсаг, Лусын бурхадын эзэн бурхан Лүвэнжалбуу, Жамсран, Лхам, Махгал, анчдын шүтээн бурхан Ванданшавараба, Гонгор бурхад, гуравдугаар тасалгаанд Эрлэг номун хаан, нууц тарнийн ёсны гол бурхан Дэмчиг, Гомбогүрийн Жинхор, Очирдарь, Шанболын шангод, Балданлхам бурхны нэг хор буюу нөхөр Сэндом, 75 Махгалын нэг Гомбогүр, Цамба бурхадыг залжээ. Монголчуудын дунд Цамба бурханыг шүтсэнээр үйл бүхэн зун цагийн булаг мэт ундарна хэмээн үзэж өргөл хүндэтгэл үзүүлдэг. Цамбын сүмийн эсрэг буюу зүүн талд Аюушийн сүм байдаг. Эхний тасалгаанд Жигжид, Манал, Авид, Хаянхярваа, Дамдинсамдүв, Y Далай лам, Балданлхам бурхадыг дүрсэлсэн зээгт наамал болон шороон будгийн зураг байрлуулж, хананд нь бурхад болон диваажингийн өргөл болох ганзайнуудыг дүрслэн зуржээ. Энд хүний 5 мэдрэхүй, шашны найман тахил, хаан төрийн долоон эрдэнийг өргөл болгон дүрсэлжээ. Хоёрдугаар тасалгаанд мөн адил шашны өргөл барьц болох ганзайнууд, Оточ Манал, Дамдинсамдүв, Дамдиндорлиг бурхадыг байрлуулжээ. Гуравдугаар тасалгаанд улааны урсгалын тарнийн ёсны догшин бурхан Нархажид, Очирдарь, Аюуш, Насны гурван шүтээн зэрэг хүмүүст урт нас, эрүүл энхийг бэлэглэгч бурхдыг голдуу байрлуулжээ. Тусгай хэрэм бүхий гурван зуугийн сүмийн зүүн гар талд мөргөлийн Алтан суварга хэмээх том цагаан суварга бий. Энэхүү суваргыг IY Богд гэгээнд зориулан 1799 онд бариулсан бөгөөд дотор нь 70 гаруй бодь суварга, 2500 гаруй цац, 100 мянган бурхад зэрэг шашны зан үйлд хамаарах зүйлүүдийг цуглуулан хийжээ. Суваргын өндөр нь 13 метр. Түүний хажууд 1969-1973 онд сэлбэн засаж босгосон гурван давхар сүм буюуЛаврин сүм байдаг. Энэ нь цэвэр Түвд маягийн уран барилгын дурсгал бөгөөд дотор нь бурхдын баримал, хөрөг, зээгт наамал, оёмол бурхан, цамын баг, бүрээ бишгүүр, хонх, очир, дамар зэргийг байрлуулжээ. Эрдэнэзуугийн төв дундах том зайг Өлзий хутагтын талбай гэх бөгөөд түүн дээр Автай сайн хааны гэр байсан гэдэг. Хожим 1658 онд болсон Монголын ноёдын  Халхын чуулганд зориулж барьсан Бат-Өлзийт хэмээх том гэр барьж байсан бөгөөд дугуй хүрээ нь 45 метр голчтой байсны ул мөр нь одоо үлджээ. 35 ханатай, 1700 уньтай, 15 метр өндөр гэр хэлбэртэй энэхүү барилгад 200 хүн багтдаг байсан гэдэг. Өргөөний гадна талд дөрвөн тугны сууринд дөрвөн аймгийн тугийг мандуулдаг байжээ. Гэрийн чулууны өмнөх хонхорт жижигхэн нуур байсан бөгөөд Орхон голоос нарийн сувгаар ус татаж Ариун нуур хэмээх хиймэл нуурыг тогтоож байжээ. Эрдэнэзуугийн хэрмэн хашаан дотор цам зэрэг буддын янз бүрийн ёслол үйлддэг талбай байв. Энэ талбайд дотроо 6 том аймагт хуваагдан байрласан 108 цамын бурхад бүжиглэдэг байжээ. Хийдийн хашаанд шөргөөгөн хашаа байх бөгөөд хар модоор нэг ч хадаас оруулалгүй хийжээ. Гадаад дотоодын дайснаас хамгаалахыг бэлэгдэхээс гадна бурхны шашны зан үйл гүйцэтгэх, цам харайх үед морь мал, олон хүн орохыг хориглох зориулалтаар хашлага болгодог байв.
• Эрдэнэзуугийн сүм дуганууд XYII зууны үеийн Монголын уран барималч, зураач, дархчуулын хийсэн алдарт сайхан бүтээлүүд гар зураг, хээ угалз, сийлбэр, баримал, цутгамал бурхад, суварга, тогоо, сангийн бойпор, сав суулга, хонх, очир, ганжир, үнэт чулуун чимэгтэй хорол мандал, цамын баг, хувцас зэрэг соёл урлагийн үнэт өвийг хадгалсаар иржээ. Монгол улсын Засгийн газрын тогтоолоор Эрдэнэзуу хийдийн 18 бүтээлийг улсын эрдэнэсийн санд бүртгэж хосгүй үнэт зүйлийн зэрэглэлд хамааруулжээ. Эрдэнэзуу хийд нь Монголын уламжлалт хот байгуулалтын дагуу баригдсан цорын ганц хийд бөгөөд Хархорум хотын ордны уран барилгатай ижил юм гэж ЮНЕСКО-гоос эрхлэн гаргасан “Монголын түүх соёлын өв” номонд бичжээ. Эрдэнэзуу хийд нь жилийн дөрвөн улиралд гадаад дотоодын жуулчин гийчин тасардаггүй олон хөлийн газар болсон бөгөөд жилд дунджаар 20 мянган гаруй хүн ирж сонирхдог байна.

Mongoliin Khaad

Mongolian Kings / Khans / - Монгол хаад

Боржигин

Боржигин нь Их Монгол Улсын хаадыг төрүүлэн гаргасан, Монголын нэгэн овог аймаг юм.

12-р зууны үед Монголын тал хээрийн зүүн хойд хэсгээр нутаглаж байсан монгол аймгуудын нэг хүчирхэг овог нь Бодончар мунхагаас үүдэлтэй, Боржигин овог байсан юм. Тэдний дундаас Хамаг Монголын хан Хабул зэрэг алдартай хүмүүс төрөн гарч, Монгол аймгуудыг захирч ирсэн аж. Улмаар Боржигин овгийн Чингис хаан монгол угсаатнуудыг нэгтгэж, Их Монгол Улсыг байгуулсан юм.

Боржигин овгийн үүсэл

Монголын нууц товчоонд бичигдсэнээр, Бөртэ чоно, гэргий Гуа маралын хамт тэнгис далайг гатлан ирж, Онон голын орчимд нутаглах болсон бөгөөд түүний 11 дэх үеийн удам Добу мэргэний бэлэвсэн гэргий Алунгуа нөхрөө нас барсны дараа тэнгэрийн тааллаар 3 хүүтэй болсны бага нь Бодончар мунхаг бөгөөд тэр Боржигин овгийн өвөг болсон юм. Ийнхүү Монголын нууц товчоонд Боржигин овгийг тэнгэр язгууртай хэмээн дүрсэлсэн байдаг.

Боржигин овгийн Хабул хаан монголчуудыг захирч байсан үед тэд хүчирхэгжиж байсан боловч түүний дараа хаан болсон, Хабулын хаяал Амбагай татаруудад баригдан Алтан улсадхүргэгдэн цаазлагдах зэргээр хөрш улс, овог аймгуудын түрэмгийлэлд өртөж байжээ. Хожим Хабул хааны үр сад Хиад Боржигин гэгдэх болж, Онон голын эхээр нутаглах болсон бол Амбагай хааны үр сад нь Тайчууд гэгдэх болжээ.

Их Монгол улсаас хойших үед

Их Монгол Улсад Чингис хаан болон түүний 3 дүү болох Хасар, Хачиун, Тэмүгэ Отчигин нарын үр удам нь "Алтан ураг" хэмээн нэрлэгдэж байв. Юань гүрэн мөхөж, монголчууд нутаг руугаа шахагдсаны дараа нэг хэсэг Боржигин овгийнхны эрх мэдэл суларч ирсэн ч Даян хааны үед Боржигинчуудын удирдлаган дор Монгол үндэстэн дахин нэгдэж, тэр үеэс хойш 20-р зууны эхэн хүртэл, Манжийн эрхшээлд байх үед ч Боржигин овогтнууд төрд чухал үүрэг гүйцэтгэсээр иржээ.

Орчин үед

Монгол улсад социализмын үед хэрэглэгдэхээ больсон овгийн нэрийг ардчилал ялсны дараа сэргээх хөдөлгөөн өрнөж, иргэний үнэмлэхт овгийн нэрийг бичдэг болсон. Тэр үед боржигин овогтой хэмээн бүртгүүлсэн хүн маш олон гарчээ.

Занабазар

Өндөр гэгээн Занабазар бол Монгол улсын төр-нийгэм, шашин-соёлын нэрт зүтгэлтэн, анхдугаар Богд Жавзандамба хутагт байв.

Тэрээр 1635 онд Халхын Түшээт хан Гомбодоржийн анхдугаар хөвгүүн болж, Ханджамц хатангаас одоогийн Өвөрхангай аймгийн Зүйл сумын Есөн зүйл гэдэг газар Ишдорж нэртэйгээр төржээ. 1640 онд Далай лам , Банчин Богдоос Жавзундарнатын хувилгаанаар тодруулан Занабазарыг 5 настай байхад нь анхдугаар Богд Жавзандамба хутагтын ширээнд залж Халх Монголын шарын шашны тэргүүнд өргөмжилжээ.

Тэрээр бага наснаасаа Бурханы шашны тунгаамал шижир алт мэт шарын шашны судар хийгээд тарнийн сургаал, номлол, зан үйлд суралцаж улмаар 1649 онд Цастын орныг зорин Банчин Чойжилжанцан Богдод бараалхан шавь орж шашны таван их ухааныг заалган эш онолын эрдмийг төгс эзэмшээд эх нутагтаа буцан ирж номын хүрээ хийд, сургуулийг олноор байгуулсан.

Түүний өргөсөн Занабазар гэдэг нэр нь 'аянгат (жнана)-цэцэн билэг (важра)' гэсэн утгатай Санскрит гаралтай үг.

Занабазар 1723 онд Бээжингийн Шар Сүмд нас баржээ.

Өдгөө Занабазарын нэрэмжит Дүрслэх урлагийн музей Улаанбаатар хотод байдаг.

Намтар

Занабазар 1635 оны билгийн тооллын 9-р сарын 25 өдөр (одоогийн Өвөрхангай аймгийн) Есөн зүйл гэдэг газар, Боржигон овогт халхын түшээт хан Гомбодоржийн гэр бүлд төржээ. Гэгээн-Сэцэн-хан-Шолой эцэг эхтэй нь уулзахаар ирээд түүнийг сайн лам болох юм гэсэн санал хэлээд өөрийн алдарын хэсэг-Гэгээн(мон. гэрэл, дээд) нэр хайрлаад морджээ. Далай лам, Панчин ламд энэ боломжийг олгуулахаар элч илгээхээр шийджээ.

Амлалт биеллээ олсон нь

Лхаст элч ирэхэд, Далай лам, Панчин лам хүүг саяхны улс төрийн өрсөлдөгч Таранатха-Жавзан-Дамба хутагтын хойд дүрээр өргөмжилсөн. Түүнийг 1634 онд бусдын гарт амь үрэгдсэний дараа, хэрэггүй шүүх болсон. Төвдын улсын тойрог. Чойжон лам зөв сонголтыг баталж V далай лам өөрөө ард түмэнд хандан дараахь үгийг хэлжээ.<Жавзан-Таранатха агуу гэгээнтэн, шашин хүн ардад туслагч, Манай орны ард түмний шашинаа дээд үйлсэд татан ажлаа дуусгасан, хойд орнуудад шарын шашин дэлгэрүүлэх цаг ирлээ. Түүний хойд дүр доод талын хаант улсаас бидэнтэй холбоо барин, эртний төөргөөр, манай орныг өөрийн шүүхээс үл сонгон тодорлоо. Бид энэ ядмаг сул доройд гомдоллон гэгээн Жавзан Тарантхуг хойд зүг түүнийг залгамжлагчаар томиллоо. Хутагт бидний дунд хизаан нь зөвхөн чөтгөрийн усан нүд, жинхнээсээ тэд байхгүй.> Ингээд 1640онд 5 настайдаа Таранатхын хойд дүрээр тодорч, сүмд шавилан Жанявжарын (санск ритаар Алмаз, монголоор Занабазар нэр авчээ). Түүний нэрний самскрит төрөл өргөн хэрэглээг олж түүний урд төрлийн нэр нь,<Таранатха>(санкср Тараагаар хамгаалуулагч)-мөн санскрит.

Панчин лам Далай ламтай холбоо барисан нь

Далай лам Занабазарт төвдийн багш Жамбалын-Номун ханыг, харин Бэнса лам хутагт Лувсан Данзанг илгэээжээ. 13 насандаа 1647онд, Занабазар нүүдэлчдийн сүм Брайбунгаджигандан-шаддублин(мөн Баруун хүрээ Манх-хийд) түүний овог Абатай-Эрэдэнэ-Зуу тэнд бараг жил суралцсан нээлтэд оролцсон. 15насандаа 1649 оны эцэст Лхас уруу явсан. Төвдийн нийслэлд жил хагас байхдаа Занабазар, Вадирагын V Далай ламыг залах ёслолд орж, тэнд түүнийг хувилгаанд өргөмжлөн, Жавзандамба түүнд өөрийн тамгатай торгон балдахин бэлтгэсэн. Дараа нь Ташилунпо хийдэд Шигадзед Занабазар IV Панчен ламыг төлөөлсөн байв. Тэр түүний их багш нь болсон.Мөн Занабазар Гандан Пунцоглин хийдэд зочлов. Түүхийг 1642 онд Таранатха үндэслэсэн, дараа нь гелугийн сургуульд эзлэгдсэн. Занабазар Түвдэд айлчилсаны дараа олон төвд тангуд ламтай эх орондоо ирсэн. 1653 оны эхээр Занабазар Говийг туулж, Өвөр Монголын хаа нэгэнтээ 5-р Далай ламтай уулзсан. Тэр Циний Хятадаас Шуньчи хаантай уулзаад ирж, мөн түүнийг Эрдэнэ-Зуу хүртэл дагалдан явжээ. 1655 оны намар дахиад Төвдөд өөрийн багш Панчин ламд бараалхжээ. Түүнтэй, бас Далай ламтай уулзаад 1656 оны намар Занабазар Халхад ирэв.

Цин хаант улсад Халх дагаар ороход оролцсон нь

Халхын үймээн самуун нь Халхын Түшээт хан Чимэддорж, Засагт хан Цэнгүн нарын дүрвэгсдийн маргаанаар эхлэв. 1684 онд Цингийн хаан Канси, Халхын хаадын дотоод маргаанд оролцон 5-р Далай ламд захидал илгээн, түүгий төлөөлөгчдийг Халх уруу илгээхийг хүсч дайтаж буй талуудыг эвлэрүүлэхийг хүсчээ. 2 удаагийн эвлэрүүлэх оролдлого бүтэлгүйтсэн ч 1686 оны намар хурал болж, Далай ламаас Гэлэгпагийн Гандан хийдийн гол төлөөлөгч Цултрим Дарьге сургуулийн захирал иржээ. Түүнтэй зэрэгцэн Циний өргөмжлөлт түшмэл Аргни, занабазар оролцон,Кансын тусгай урилгаар түүний том ах Чимэд Дорж Засагт хааны дүрвэгсэдийг буцаа авчрав.Занабазар Галданширээт 2-н хоорондын маргааныг эс тооцвол,Ойрдын хаан Галдан Бошигт , Түшээт хан ба Засагт хан 2-ыг эвлэрүүлэн зөвшилцөхөд хүрчээ. Гэвч шууд Түшээт хан, Жавзандамба Занабазарын дэмжлэгээр дахин дайн дэгдэж, Засагт хан, Галдан Бошигтын ах Доржжав нар амь үрэгдэв. Энэ Ойрадыг Халхад дайран ороход Түшээт хан ялагдал хүлээв. Галдан Бошигт Занабазарын хувийн хийдийг устгаж, Өндөр гэгээн эхлээд Эрдэнэзуу руу зугтаж, дараа нь Ойрдуудад хөөгдөж, Унгши руу явсан. Энэ нь Түшээт хан, Занабазартай хамт 1684 онд Манж Чин улсаас цэргийн тусламж хүсэхэд хүргэв. Улсын зөвлөл Бээжингийн ордон, энэ бол Чингийн ноёрхол Халхад тогтох тохиромжтой нөхцөл болохыг хүлээн зөвшөөрөв. 1688 оны 10 сарын 1ны ялагдалын дараа Түшээт хан, Занабазар 2 Чин засгийн газарт манжийн ноёрхолд багтааж өгөхыг албан ёсоор хүслээ. 1691 оны 5 сард Дол нуурт Халхын хаадын хуралд орж, Халхыг Чин улсын мэдэлд орохыг хүлээн зөвшөөрөв. Халх нь Чины хаант засгийн удирдлагтай зөвхөн тухайн нөхцөлд эртний хүндэт Абахай (бараг л дайны ялагдалын нөхцөлд) Жавзан Дамба хутагт Монголын шашны тэргүүнээр албан ёсоор өргөмжлөгдвөл дагаар орохыг хүлээн зөвшөөрнө гэжээ.

Таалал төгсөв

Занабазар 89 насандаа Чин улсын нийслэлд Бээжингийн ойролцоо шар хийдэд зочилохдоо 1723 оны хаврын эхэн сарын 14-ний өдөр таалал төгсөв. Түүний шарилыг эхлээд Их хүрээнд, дараа нь "Амарбаясгалант хийдэд" байрлуулав. Энэ нь Чины хаан Юнчэний тушаалаар Богд гэгээн өөрөө 1726 онд байгуулжээ. II Богд гэгээн нь Занабазарын ач, мөн Түшээт ханы гэр бүлээс тодорчээ.

Шашны үйл ажиллагаа, Халхад хийд байгуулсан нь

• Түвдээс Занабазар эх орондоо ирээд Эрдэнэзуугийн сургуультай холбоотой хийдийн ойролцоо амьдрахыг хүсэхгүй байгаагаа зарлаж, нүүдлийн хийд Их хүрээг байгуулж 7 аймгийг харьяалж байв. Нүүдлийн хийд нэг газраас нөгөө газарт нүүдэлсээр эцэст нь Халхын нийслэл болов. Мөн Халхад ирснийхээ дараа тэр Базардара-хүрээг Табун-идзаагурт байгуулав.
• 1654онд Хэнтийн ууланд (одоогийн Төв аймагт) Занабазар Рэбугежээгандан-шадувлин-номын их-хүрээг байгуулав.
• 1654онд Шивээт уул (одоогийн Өвөрхангай аймагт) 19 настай Занабазар "Аз жаргалтай ганцаардлын хийд, өндөр Гэгээний урлан" (Ховхон хийд) өөрийн урлангаа байгуулав.

  Соёмбо үсгийг зохиосон нь

  1686онд Занабазар шинэ үсэг "Соёмбыг" зохиов. Энэтхэгийн бичиг үсэг "Ланча" дээр үндэслэн, Төвдийн Пагва ламын "Дөрвөлжин үсэг" дээр тулгуурласан. Шинэ үсэг нь 3 хэлний авиа зүйн ялгааг бүрэн харуулж чадсан- санскрит, төвд ба монгол. Энэ нь одоо хүртэл гоёл чимэглэлийн зорилгоор Монголын буддистууд ашиглаж байна. Энэ бэлэгдэл XVII зууны Монгол улсын билиг тэмдэг болж, одоо үед Монголын далбаан дээр байрлаж байна.

  Уран баримал

  Занабазар буддын, бодисва, буддын зүтгэлтнүүдын шавар барималуудаараа алдартай. Тэр уран барималтай анх 1650 онд Лхасд очихдоо танилцжээ. Непалын уран барималчид Поталын ордон барихыг ажиглажээ. Шинжээчид Занабазарын уран бүтээл Непалыхтай адил, харин төвдийнхтэй адилгүйг ажиглаж байв. Нилээд алдартай бүтээл нь Цагаан ногоон Дарь эх, Баджара Будда. Эмэгтэйлэг, мэдрэмжтэй дүрслэл ногоон Дарь эхэд харагдана, түүний хамгийн сайн бүтээлийг Европын сэргэн мандалтын уран барималтай адилтгадаг. Б.РинченЗанабазарыг «Монголын Микеланжело» гэжээ. Өндөр гэгээний урлагийн бүтээл 2 ч удаа устгагдах аюулд өртөж, зарим нь гэмтсэн. Анхны удаа Зүүнгарын XVII зууны төгсгөлд Халх руу халдахад, 2-рх нь XX зууны 30-аад оны Чойбалсангийн шашны эсрэг хэлмэгдүүлэлтийн үед. Занабазарын тусгай хэв маяг нь "Занабазарын сургууль" хэмээн нэрлэгджээ.

Хорлоогийн Чойбалсан

Хорлоогийн Чойбалсан нь (1895 оны 2 сарын 8 - 1952 оны 1 сарын 26) 1930-аад оноос нас барах хүртлээ Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсыгудирдаж байсан нэртэй төрийн зүтгэлтэн юм. Х.Чойбалсан нь улс төрийн хэлмэгдүүлэлт, нэг хүнийг тахин шүтэх зэрэг Монголын нийгэмд учирсан асар их хохирол, сөрөг үр дагаваруудтай холбоотой боловч түүхийн эгзэгтэй үед Монгол улсын тусгаар тогтнолын төлөө ихээхэн зүйл хийсэн болно.

Чойбалсангийн жинхэнэ нэр нь Дугар бөгөөд харин Монголын түүхэнд Чойбалсан хэмээх хийдэд шавилан сууж байхдаа авсан номын нэрээрээ бичигдэн үлдсэн байна.

Бага нас

Хорлоогийн Чойбалсан 1895 оны 2-р сарын 8-нд тэр үеийн Сэцэн хан аймгийн Ачит вангийн хошууны зүүн Суваргачин отгийн хамжлага, малчин эмэгтэй Хорлоогийн 3 дугаар хүү болон төржээ. Түүний эцэг нь Жамц хэмээх Манжуур дахь Дагуур Монголоос цагаачилж ирсэн хүн байв. Гэвч тэр нутаг усныхан, ялангуяа хошуу тамгын газраас Жамцыг элдвээр хавчиж байсан учир Чойбалсангийн эх Хорлоотой гэр бүл болж чадалгүй, хүүгээ эхийн хэвлийд байхад орхин явсан байна. Харин хүүгээ төрсний дараа буцаж ирэн, хүүдээ Дугар гэдэг нэр өгч эхнэр хүүхэдтэйгээ хэсэг хугацаанд хамт байсан ч удалгүй буцаж яваад, эргэж ирж амжилгүй өөд болжээ. Нутгийнхны дунд:

“Дагуур гаралтай Жамц чинь
Дагуулах ханьтай болсон шүү
Даамай амраг Хорлоо минь
Сэтгэлээ тайлах болсон шүү”

хэмээн дуу гарч байсан гэдэг.

Дугар хүү хоёр айл дамжин үрчлэгдэж, эцэст нь төрсөн эх дээрээ буцаж ирсний дараа 7 наснаасаа эхлэн төвд ном үзэж, улмаар 13 насандаа Санбээсийн хүрээнд шавилан сууж, сахил хүртэн, Чойбалсан хэмээх нэртэй болсон байна. Чойбалсан 1910 оны зун хөдөө гэртээ хариад, буцаж Санбэйсийн хүрээнд очсонгүй. Найз Гэндэн-Яринпилийн хамт Их Хүрээндирж, хар бор ажил хийн амьдрах болов. Чойбалсан 17 насандаа Монгол улсын Гадаад яамны байгуулсан "Орос, монгол хэл бичгийн сургуульд" тус сургуулийн багш буриад Данчиновын дэмжлэгээр орж суралцан, жилийн дараа сурлага, сахилгаараа шалгарч, 1914-1917 онд Орос улсын Эрхүү хотод бусад 8 монгол хүүхдийн хамт суралцжээ.

Гэр бүл, үр хүүхэд

X.Чойбалсан нь хоёр удаа гэрлэсэн бөгөөд анхны эхнэр Бортолгойтой 1921-1935 оны хооронд амьдарч байв. 1935 онд албан ёсоор гэр бүлээ цуцах үедээ Бортолгой:

“Чойбалсан чи бол нам, төрийн өндөр хариуцлагатай албан үүрэг хүлээсэн хүн над мэтийн шашин мөргөлд автсан энгийн дорд хүүхнээр юу хийх вэ? Үзэл бодол таарахгүй бол чи бид хоёрын хэн хэнд сэтгэлийн зовлон. Би чамайг жирийн нэг сайн эмэгтэйтэй танилцуулъя”

хэмээн Б.Гүндэгмаатай ойртуулаад салсан гэдэг. Б.Гүндэгмаа бол маршал Чойбалсанг насан эцэс болтол дэргэд нь байсан түшигтэй хань нь байлаа. Маршал Чойбалсан Нэргүй, Сувдаа хэмээх хүү, охин хоёртой байсан ба Нэргүй нь маршалын төрсөн хүү ажээ.

Хувьсгалт бүлгэм

Х.Чойбалсан 1917 оны Оросын хувьсгалын улмаас Эрхүү хотоос нутагтаа буцан ирж "Цахилгаан мэдээний түр сургууль" дүүргэсэн байна. Чойбалсан Орост болж буй үйл явдлыг нүдээр үзсэн мөн үндэсний ардчилсан үзэлтэн Бодоотой дотно нөхөрлөсөн нь түүний цаашдын хувь заяанд үндсэн эргэлт гаргав. 23 настай залуу Чойбалсан 1918 онд эх үүсвэрээ тавьсан Консулын хувьсгалт бүлгийн нэг гишүүн боллоо. Улмаар анхны долоон нөхдийн бүрэлдэхүүнд орос хэлтэй учир багтаж, Эрхүү хотноо их үйл хэргийг сэдэлцэж эхэлсэн юм. Тэрээр хувьсгалын хэрэгт идэвхийлэн оролцож, Ардын журамт цэргийн суртлыг номлогч, улмаар 1921 оны 5 сарын сүүлчээр баруун замын тусгай ангийн цэргийн захирагч, Ардын журамт цэргийн дэд жанжнаар тус тус томилогдон хүчин зүтгэжээ. Иймээс ч тухайн үед Монгол оронд үүрлэсэн оросын цагаантныг устгах үйл ажиллагааг удирдахад онцгой гавъяа байгуулсан гэж Зөвлөлт Засгийн газраас түүнийг Д.Сүхбаатар, С.Магсаржав нарын хамт 1922 онд Улаан тугийн одонгоор шагнаж байв.

1921 оны хувьсгалын дараа Х.Чойбалсан улс орноо өөрчлөх, шинэтгэх үйлсэд өөрийн хувь нэмрээ оруулж эхлэв. Юуны өмнө 1921 оны 8 сарын 25-нд МХЗЭ-ийг үүсгэн байгуулалцаж, Эвлэлийн Төв Хорооны анхны даргаар сонгогдов.

                                                                        Хорлоогийн Чойбалсан

1922-1931 он

1922-1931 он бол Х.Чойбалсангийн амьдралын тун ээдрээтэй хэсэг болно. Тэрээр "Бодоогийн хэрэгт" холбогдон намын орлогч гишүүн болон шийтгэгдэж, ЗХУ-д цэргийн сургуульд явсан боловч өвчний учир буцаж иржээ. Харин 1924 оны намраас 1928 он хүртэл бүх цэргийн жанжин, 1929-1930 онд Улсын Бага Хурлын дарга байж, бас Феодалын хөрөнгө хураах төв комиссыг толгойлж байв. Харин 1930 онд Х.Чойбалсан “барууны үзэлтэн” мөн архинд орсон гэх зэргээр шүүмжлэгдэж нэг хэсэг ажилгүй хүртэл байв. 1931 оны эцсээр тэрээр Мал тариалангийн яамны сайдаар томилогдож, дахин төрийн албанд гарч ирсэн байна.

Төрийн эрхэнд

1934 онд Москвад очиж жил шахам болжээ. Мөн энэ үедээ "Лхүмбийн хэрэг" гэгчид нэр холбогдож байв. Энэ Москвад өнгөрүүлсэн жил шахмын хугацаанд Чойбалсан чухам юу хийж байсан нь тун учир битүүлэг байдаг. Зарим судлаачид архины эмчилгээнд явсан байх гэж таамаглах авч олонхи нь Зөвлөлтийн тусгай албад түүнийг сэнхрүүлэн, боловсруулсан байх гэж үздэг. Учир нь түүнд 1935 оны 3 сард ЗХУ-аас суудлын 20 автомашин бэлгэнд ирж, удалгүй мөн оны эцсээр Сталины шууд санаачилга, оролцоотойгоор Ерөнхий сайдын орлогчоор томилогдов. Энэ үеэс түүний тасралтгүй өгсөх зам эхэлсэн байна. Сталин, түүний гар хөл бологчид, Коминтерн өөрсдийнхөө бодлого, үйл ажиллагааг Монголд үг дуугүй хэрэгжүүлэх хүнийг хайсаар түүнийг олсон байна. Удалгүй Чойбалсанг 1936 онд Дотоод яамны сайдаар хавсран томилов. 1930-аад оны сүүлчээр Чойбалсангийн гарт ихээхэн эрх мэдэл төвлөрч, улмаар тус улсын Засгийн газрын тэргүүн болон, Сталины зааварчилгаагаар 30 гаруй мянган хүнийг хилсээр хэлмэгдүүлжээ.

                                                                              Хорлоогийн Чойбалсан

Их хэлмэгдүүлэлт

Гол өгүүлэл: Их Хэлмэгдүүлэлт (Монгол)

Х.Чойбалсангийн толгойлсон "Онцгой бүрэн эрхт комисс" Дотоод яамнаас оруулсан нэрсийн жагсаалтаар асуудал шийддэг, зөвхөн нэг өдрийн хурлаар 129-1,278 хүнд ял оноодог байжээ. Эдгээр хүмүүс хэргийн бүрдэлгүй, өмгөөлөгчгүйгээр "Онцгой бүрэн эрхт комиссын" хурлаар шийтгэгддэг байв. 1939-1940 онд “Японы тагнуул” хувьсгалын эсэргүү хэмээн хилс хэрэгт баригдаж шийтгүүлсэн 28,451 хүнээс 73% нь буудуулсан байна. Үүнээс 36% нь нам болон төрийн албан хаагчид, цэргийн хүмүүс, ажилчин, энгийн ард, үлдсэн нь лам нар байлаа. Хэлмэгдүүлэлтийн гол шалтгаан нь Монголын геополитикийн орчинд гарсан өөрчлөлт, түүнд үндэслэсэн Оросын стратегийн сонирхол байсан боловч Чойбалсангийн хахир хатуу, хардамтгай зан авир ихээхэн нөлөөлжээ. Тухайн үеийн нийгэм сэтгэл зүйн талаар яруу найрагч Дашзэвэгийн Банзрагч:

Гучаад оны шуурга хаяа хатавчаар исгэчнэ
Гунигийн бараан сүүдэр хар цайнд тунарна
Гол харлуулсан бодолд цагаан гэр минь барайна
Гай зовлон нөмөргөсөн улаан Сталины сүүдэр
Лай ланчиг ихтэй Монгол цусыг минь хөргөнө
Хөрст газар хөрвөж байхад ч ийм гарз гараагүй
Хөвчин улс байлдаж байхад ч ийм гай дайраагүй

хэмээн бичсэн байдаг. Их хэлмэгдүүлэлтийн үед хэлмэгдүүлэлтд өртөөгүй айл өрх Монголд үндсэндээ байсангүй. Уран барилгын хосгүй их дурсгал, олон зуун сүм хийд, тэдгээрт хадгалагдаж байсан түүх, соёлын дурсгалыг устгасан нь Х.Чойбалсангийн үйл ажиллагаатай шууд холбоотой байв. МАХН-ын Төв Хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга агсан Д.Дамба:

“Намайг Өмнөговь аймгийн Намын хорооны даргаар ажиллаж байхад сүм хийдийг ид устгаж байв. Зөвхөн Хошууд хийд, Ламын хийд, Галбын болон Үл Олдохын хийдүүдийг буулгахаар аймгийн төвөөс ... 40 гаруй хүнтэй бригад гаргасан. Ажлыг шуурхай зохион байгуулж байсан боловч маршал Чойбалсан нар “Сүм дуган нураах ажлыг яаравчил. Нөхөр Дамба ямар санаатай энэ ажлыг удаашруулж байна” гэж тулгаж сүрдүүлсэн албан даалгавар, цахилгаан ирүүлсээр байсан”

хэмээн дурссан байдаг. Зөвлөлтийнхний өөрсдийн нь тооцоолсон доод ханшаар Монголын сүм хийдүүдийн хөдлөх болон үл хөдлөх хөрөнгө 57 сая алтан рубль болж байв.

Халхын голын байлдаан

Монгол улсын гадаад байдал хурцадсаар 1939 онд Халхын гол орчим БНМАУ болон Япон тулалдахад хүрэв. Энэ байлдаанд Монгол Ардын хувьсгалт цэргийг маршал Х.Чойбалсан командалжээ. Дөрвөн сар гаруй үргэлжилсэн Халхын голын байлдаан Монгол-Зөвлөлтийн ялалтаар төгссөн ба “Японы тагнуул”, “Хувьсгалын эсэргүү” гэсэн айдсыг монголчуудын дунд дэвэргэн, улс төрийн бурангуй хэлмэгдүүлэлтийг зөвтгөх шалтаг болов. Энэ нь хожим Чойбалсанг тахин шүтэх нэг шалтгаан болсон байна.

Зарим судлаачид 1939 оны Халхын голын байлдаан нь ЗХУ, Коминтернээс бүс нутгийн талаар явуулсан стратегийн бодлогын нэг хэсэг байснаас бус, Монгол, Япон хоёр зайлшгүй байлдахаас өөр аргагүй болсон тийм зэвсэгт мөргөлдөөн хараахан биш байсан гэж туйлширч байгаа нь тун харамсалтай.

Чойбалсанг тахин шүтэх эхлэл

Х.Чойбалсан 1940 оны МАХН-ын X их хурал, Улсын VIII Их хурлын бэлтгэлийг сайтар хангаж, улмаар уг хурлуудаас гаргах шийдвэр нь олон түмний урам зоригийг сэргээж чадахуйц байх ёстой гэж үзлээ. Ингээд үүндээ туслалцаа хүсэхээр 1939 оны 9 сард Москвад очив. Уг уулзалтаар Зөвлөлтийн тал Наушкаас Улаанбаатар хүртэл төмөр зам тавих, мах комбинат, автотехникийн болон цементийн завод барихад туслах болсон байна. МАХН-ын X, Улсын VIII их хурлаас улс орны хөгжлийн тулгамдсан зорилтуудыг тодорхойлон Улсын VIII их хуралБНМАУ-ын хоёр дахь Үндсэн хуулийг батлав. Тухайн үед Чойбалсанг тахин шүтэх явдал газар авч байсан учраас энэ Үндсэн хуулийг "Маршал Чойбалсангийн Үндсэн хууль" гэж нэрлэж байлаа.

Улсын болон намын хурлын дараагаас Улсын сайн малчдын зөвлөлгөөн хийж, малын тоо толгой ашиг шимийг нэмэгдүүлэх, малчин ардуудын хувийн аж ахуйгаа хөгжүүлэх сонирхол санаачлагыг урамшуулах талаар зарим арга хэмжээ авч эхлэв. Тухайлбал, малчдад "Улсын сайн малчин" цол олгож, маршал Чойбалсан өөрөө хөдөө орон нутагт явж, газар дээр нь одон медаль, бараа таваараар шагнаж байлаа. Энэ нь нэг талаар Сталин Монголын малын тоо толгойг 200 саяд хүргэх тухай үл гүйцэлдэх лоозон дэвшүүлсэн, мөн Монголчууд Зөвлөлтийн тусламжийн хариуд жилд 40 мянган тонн ноос, ноолуур бэлтгэж өгөх үүрэг хүлээсэнтэй холбоотой. Улс орон даяар "Ноос бол алт" компанит ажил өрнүүлж, ЗХУ-д нийлүүлэх ноосны хэмжээг хоёр дахин нэмэгдүүлэв.

Энэ ажлыг зохион байгуулах явцдаа Чойбалсан өөрөө яамдын сайд, дарга нарт хэрхэн ямаа самнах, хонь хяргах талаар биечлэн үзүүлж зөвлөгөө, семинар өгч байв. Энэ үед Дэлхийн II дайн цар хүрээгээ тэлж, олон улсын байдал улам хүндэрч байв.

Дэлхийн II дайн

1941 оны 6 сарын 22-нд Герман ЗХУ-д гэнэт довтолсноор Монгол улсын гол холбоотон - Зөвлөлт гүрэн Дэлхийн II дайнд татагдан орлоо. Дайны эхний өдрөөс БНМАУ Зөвлөлтийн талд баттай зогсож, "Бүхнийг фронтод" уриан дор ажиллаж, амьдарч эхлэв. Зөвлөлтийн ард түмэнд бололцоотой бүхнээрээ туслах хөдөлгөөн нийт монголчуудын дунд өрнөлөө. Нийтдээ хагас сая шахам адуу фронтод зориулан хямд үнээр худалдаж, 32 мянга гаруй морь бэлэглэв. Мөн 700 гаруй вагон дулаан хувцас, хүнсний зүйл, хувийн бэлгийг хандивласны дээр Монголчуудын хөрөнгөөр "Хувьсгалт Монгол" танкийн бригад, "Монгол ард" нисэх онгоцны эскадрилийг байгуулан, Улаан армид хүлээлгэн өгчээ.

Дэлхийн II дайны сүүлчээр буюу 1945 оны 2 сард Ялтад хуралдсан ЗХУ, АНУ, Их Британий Засгийн газрын тэргүүн нарын бага хурлаар дайны дараа Дэлхий дахинд энх амгалан байдал тогтоох, бататгах асуудал хэлэлцсэнийн зэрэгцээ Японд дайн зарлах тухай мөн тохиролцов. Энэ хурлын үеэр гурван их гүрний Засгийн газрын тэргүүн нар ЗХУ-ын гаргасан санал болох "Гадаад монголын статус квог хэвээр байлгах"-ыг хүлээн зөвшөөрөв. Энэ нь Монголын тусгаар тогтнолыг олон улсын хэмжээнд зөвшөөрөх эхлэл болов. Тухайн үед Хятад улс Монголыг өөрийн салшгүй хэсэг гэж үзэж байсан ч Сталины шахалтаар зөвшөөрөхөөс аргагүй байдалд орсон байна. 1945 оны 7 сарын эхээр Чойбалсанг Сталин Москвад урьж, тусгаар улсын Засгийн газрын тэргүүний хэмжээнд, хоёр улсын төрийн далбааг мандуулан, хүндэт харуул жагсаан хүлээж авчээ.

Дэлхийн II дайны дараахи БНМАУ, тусгаар тогтнол

Сталин БНМАУ-ыг Дэлхийн II дайны төгсгөлд оролцож, дорно дахинд энх тайван байдал тогтооход хувь нэмэр оруулах саналыг Чойбалсанд тавив. Холбоотны өмнө хүлээсэн үүргийнхээ дагуу ЗХУ 1945 оны 8 сарын 8-нд Японд дайн зарласан ба 2 хоногийн дараа буюу мөн сарын 10-нд БНМАУ Японд дайн зарлав. Монгол ардын арми ЗХУ-ын Өвөр Байгалийн фронтын мото механикжсан нэгтгэлийн хамт 8 сарын 11-нд улсын хилийг нэвтэрч Долоннуур, Жанчхүүгийн чиглэлээр Японы цэргийн эсрэг байлдааны ажиллагаа өрнүүлэн Хойт Хятадын зарим муж, Өвөр Монголын нутгийн чөлөөлөхөд оролцлоо.

1945 оны 9 сард Сталины шахалтанд автсан Хятад, Монголчууд БНМАУ-ын тусгаар тогтнолын төлөө саналаа өгвөл БНМАУ-д тусгаар тогтнолыг зөвшөөрч болно гэсэн саналын дагуу санал хураалт зохион байгуулав. Монголчууд 100% тусгаар тогтнолын төлөө санал өгөв. Энэхүү санал хураалтын дараа Хятад улс БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрөв.

Х.Чойбалсанг Монголыг удирдаж байх хугацаанд БНМАУ 1939, 1945 оны хоёр томоохон дайнд оролцон ялалт байгуулсан, мөн 1945 оны тусгаар тогтнол нь түүнийг тахин шүтэх явдлыг улам лавшруулж, дарангуйлах нэр хүндийг нь өргөжээ. 1945 онд маршал Чойбалсангийн 50 насны ойг тэмдэглэхэд бүх зохиолч, яруу найрагчид уран бүтээлээ зориулж байв. Эрдэмтэн зохиолч Цэндийн Дамдинсүрэн "Маршал Чойбалсангийн 50 насны ойд зориулсан ерөөл"-дөө:

Таны насалсан
Тавин жил бол
Тайван цагийн
Мянган жилтэй тэнцэнэ
Хоёр гурван мянган жилийн
Хосгүй түүхт их хэргийг
Хорлоогийн хүү Чойбалсан бүтээлээ!

хэмээн бичиж байв. Дийлэнхи Монголчууд Х.Чойбалсанг биширч, "шалгарсан жолоодогч" хэмээн хүндэтгэж байлаа.

Нийгмийн бүтээн байгуулалт

Х.Чойбалсангийн засгийн эрх барьсан хугацаанд Монголын түүхэнд үлдсэн эдийн засаг, соёлын олон чухал үйл явдлууд болсон юм. Тухайлбал, Налайхын чулуун нүүрсний уурхай,Төв цахилгаан станц, мөн Аж үйлдвэрийн комбинатыг өргөтгөх ба шинэчлэх ажил эхлэв. Зүүн баянгийн нефтийн үйлдвэр, "Совмонгометалл" нийгэмлэгийн харьяа уул уурхайн үйлдвэрүүд, Наушки-Улаанбаатарын хооронд өргөн төмөр зам ашиглалтанд орж, морин өртөөг халан, авто өртөө байгуулав.

МУИС-ийн өмнө байх Х.Чойбалсангийн хөшөө

Боловсрол, соёлын талаар гарсан том өөрчлөлт бол монгол уйгаржин бичгийг кирилл үсэгт үндэслэсэн шинэ бичгээр сольж, бичиг үсэг үл мэдэх явдлыг арилгах талаар томоохон ажлуудыг хийв. Анхны 10 жилийн дунд сургууль, ялангуяа 1942 онд Улсын их сургуулийг байгуулж сургуулийн насны бүх хүүхдийг бага сургуулийн боловсролтой болгох зорилтыг хэрэгжүүлж байсан нь боловсролын салбарт олсон үсрэнгүй амжилт байв. Маршал Чойбалсан өөрөө "Монголын ардын үндэсний хувьсгалын анх үүсч байгуулагдсан товч түүх", "Монгол ардын үндэсний хувьсгалт цэргийн агуу хөгжлийн товч зам", "Ардын Хатанбаатар Магсаржавын хураангуй түүх" зэрэг зохиол бичиж, илтгэл өгүүллэгүүд нь 4 ботиор хэвлэгдэж байв. Иргэдийн шүтэх бишрэх эрхийг хүндэтгэн үзэж, Гандантэгчилэн хийдийн хурал, мөргөлийн ажиллагааг 1944 онд дахин сэргээжээ. 1944 онд сонгуулийн эрх хасагдсан хүмүүст сонгуулийн эрх олгож, 1949 онд сонгуулийн бүх нийтийн, шууд, тэгш бөгөөд саналаа нууцаар хураах шинэ систем тогтоож, 1951 онд Улсын Их Хурлын анхны сонгуулийг явуулсан байна.

Х.Чойбалсан их гүрнүүдийн зүгээс бага орны удирдагчид үзүүлдэг дарамт, шахалт бүхий амаргүй хувь тавиланг амссан ч, Монголын тусгаар тогтнолыг тууштай сахин хамгаалах, гадаад бодлогын харьцангуй бие даасан чиг шугам баримтлахыг хичээн оролдож байв. И.В.Сталины мэндэлсний 70 жилийн ойн ёслолын арга хэмжээнд Европ, Азийн орнуудын нам, төрийн удирдагчид бүгд Москвад очиж үнэнчээ харуулахад, Х.Чойбалсан өөрийн биеэр очоогүй байна. ЗСБН Автономит Тува улсын тэргүүн Салжиг Тогоо Монголд айлчлах үедээ Монголыг ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд орохыг ятгах үг хэлэхэд Чойбалсан ихэд уурлан, алгадсан гэдэг яриа тархсан байдаг. 1950 онд Монголын хэдэн сэхээтэн улс орныхоо хөгжлийг түргэтгэх гол арга зам бол ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд даруй орох явдал хэмээх санал өргөхөд тэрбээр мөн асар дургүйцэн, тэднийг зэмлэж байсан баримт мөн бий.

Нас барсан нь

"Монголын бүх ард түмний дотны хайрт жолоодогч", "Хайрт эцэг" хэмээн өргөмжлөгдөж байсан Монголын төрийн зүтгэлтэн Х.Чойбалсан 1952 оны 1 сарын 26-нд таалал төгсчээ. Намын Төв Хороо, Их Хурлын Тэргүүлэгчид, Сайд нарын Зөвлөлийн эмгэнэлийн бичигт

"...манай улсын бүх түүх бол Ардын хувьсгалыг мандуулах ба манай орныг цэцэглүүлэх үйл хэрэгт бүх амьдралаа зориулсан нөхөр Чойбалсангийн нэртэй холбоотой юм..."

гэж тэмдэглэсэн байдаг.